ตามรอย "ตราแผ่นดิน" ตราแผ่นดินของไทยในอดีต

ครานี้...เงินโบราณ จะนำพาทุกท่านตามรอย "ตราแผ่นดิน" ของสยามประเทศ ว่ามีความเป็นมาอย่างไร? รูปภาพที่ประทับบนตราแผ่นดินมีอะไรบ้างและมีความหมายว่าอย่างไร? เราจะได้เรียนรู้ร่วมในบทความนี้...

ตราแผ่นดินของไทย อีกหนึ่งในสัญลักษณ์ที่นักสะสมเงินโบราณทุกท่านต่างคุ้นเคยและพบเห็นกันบ่อยครั้ง เพราะได้ประทับอยู่บนเหรียญพิมพ์นิยม ที่หายาก ราคาสูง อยู่หลายเหรียญ ไม่ว่าจะเป็น เหรียญ 25 สตางค์ 2500 แบบบาง หรือ เหรียญ 50 สตางค์ 2493 แบบหนา และอีกหลายเหรียญด้วยกัน...

ท่านทราบหรือไม่? ว่า...ตราแผ่นดินของไทยนั้นมีประวัติความเป็นมาอย่างไร? มีองค์ประกอบอะไรบ้าง? เกิดขึ้นในสมัยใด? ใครเป็นคนออกแบบ? ลักษณะเป็นอย่างไร?

เรามาย้อนรอยประวัติศาสตร์ไปพร้อมๆกันนะครับ...

เหรียญที่มีตราแผ่นดินประทับ

ย้อนไปครั้งก่อนที่มีการใช้ตราแผ่นดินนั้น ประเทศไทยยังไม่การกำหนดใช้เครื่องหมายตราแผ่นดินที่ชัดเจนนัก จะเห็นได้ว่ามีเพียงตราประจำรัชกาลที่ปรากฏบนเงินพดด้วงที่เปลี่ยนแปลงไปตามแต่ละรัชกาลเท่านั้น 

เมื่อครั้นการค้าและติดต่อกับต่างประเทศรุ่งเรืองมากขึ้น ในสายตาของต่างชาติมองเราเป็นเพียงแค่อาณาจักรช้างเผือก เพื่อสื่อความหมายของสยามประเทศที่ยังไม่มีเครื่องหมายตราประเทศชัดเจนนัก ก็ได้แต่จดจำกันตามนั้นตลอดมา 

นักประวัติศาสตร์ สันนิษฐานว่า "ครุฑพ่าห์" ที่มีลักษณะเป็นรูปพระนารายณ์ทรงครุฑนั้น ได้เริ่มใช้เป็นเครื่องหมายแทนตราแผ่นดินตั้งแต่ในสมัยกรุงศรีอยุธยา โดยนำแบบอย่างมาจากการใช้ตราสัญลักษณ์ประเทศจีนนั่นเอง

ตราพระครุฑพ่าห์

ต่อมา...ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่5 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ เสวกเอก หม่อมเจ้าประวิช ชุมสาย ออกแบบตราประจำสยามประเทศขึ้นเป็นครั้งแรก ในปีพ.ศ. 2416 โดยหลักการออกแบบนั้นได้อ้างอิงหลักการออกแบบมาจากทางทวีปยุโรป ที่เรียกกันว่า Heraldry 

เรียกกันโดยทั่วไปว่า "ตราแผ่นดินหรือตราอาร์ม" 

โดยมีลักษณะดังต่อไปนี้...

ลักษณะตราแผ่นดินของสยาม

ส่วนของเครื่องราชกกุธภัณฑ์ทั้ง 5 อันเป็นเครื่องหมายแห่งความเป็นพระเจ้าแผ่นดิน  

ที่แทรกอยู่ในตราแผ่นดิน ดังนี้

- ส่วนตรงกลางภาพส่วนบนสุด เป็นภาพพระมหาพิชัยมงกุฎ อันหมายถึงเครื่องทรงพระมหากษัตริย์

- ส่วนบนมุมซ้ายด้านบนของโล่ เป็นส่วนหนึ่งของ "พระแสงขรรค์ชัยศรี "อันหมายถึงสติปัญญาในการปกครองบ้านเมือง และ "พระแส้หางจามรี " อันเป็นเครื่องใช้ประจำพระองค์ของพระมหากษัตริย์

- ส่วนบนมุมขวาด้านบนของโล่ เป็นส่วนหนึ่งของ "ธารพระกรไม้ชัยพฤกษ์" เป็นไม้เท้าของพระมหากษัตริย์นั้น เดิมเรียกว่า ธารพระกรชัยพฤกษ์ เนื่องจากทำด้วยไม้ชัยพฤกษ์ หุ้มทอง หัวและส้นเป็นเหล็ก คร่ำลายทอง ใช้ในพระราชพิธีฉัตรมงคล และ "พัดวาลวิชนี" พระแส้หางจามรีมีที่มาจากคำว่า "จามร" ซึ่งเป็นแส้ทำด้วยขนหางจามรี ส่วนวาลวิชนี เดิมนั้นคือพัดใบตาล

- ส่วนฉลองพระบาทเชิงงอน แยกอยู่ริมฐานฉัตรด้านละ 1 ข้าง อันหมายถึง รองเท้าของพระมหากษัตริย์ ที่ทำมาจากเกือกแก้ว ซึ่งหมายถึง ผืนแผ่นดินอันเป็นที่รองรับของเขาพระสุเมรุ และเป็นที่อยู่อาศัยของ อาณาประชาราษฎร์

- ส่วนเบื้องหลังตราแผ่นดิน มีลักษณะเป็นจีบคล้ายผ้าม่าน คือ ฉลองพระองค์ครุยทอง

ส่วนบนสุดตรงกลาง คือ ภาพพระมหาพิชัยมงกุฎเปล่งรัศมี หมายถึงความเป็นพระมหากษัตริย์ ภายใต้พระมหาพิชัยมงกฎเป็นภาพจักรและตรีไขว้ เรียกว่า ตรามหาจักรี อันเป็นพระบรมราชสัญลักษณ์ที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเพื่อเป็นเครื่องหมายแทนนามราชวงศ์จักรี ความหมายโดยรวมจึงแปลว่า พระมหากษัตริย์แห่งพระราชวงศ์จักรี

ส่วนด้านซ้ายและขวาของพระมหาพิชัยมงกฎ เป็นรูปฉัตร 7 ชั้น อันเป็นเครื่องหมายแห่งราชาธิปไตย ที่เป็นฉัตร 7 ชั้น ก็เพราะว่าเป็นฉัตรสำหรับใช้ประกอบกับนพปฎลมหาเศวตฉัตร (ฉัตร 9 ชั้น) ซึ่งเป็นเครื่องหมายแสดงพระราชอิสริยศของพระมหากษัตริย์ การใช้รูปดังกล่าวจึงเป็นการประกาศให้รู้ว่า ดินแดนสยามอยู่ภายใต้ร่มพระบรมโพธิสมภารของพระมหากษัตริย์ผู้เป็นสยามินทราธิราช

ส่วนใต้ลงมาเป็นรูปโล่ หมายถึงขอบขัณฑสีมาทั้งหมดของประเทศสยาม โดยแบ่งออกเป็น 3 ห้อง คือส่วนบนแบ่งเป็น 1 ห้องและส่วนล่าง 2 ห้อง มีความหมาย ดังนี้

- ห้องด้านบน เป็นภาพช้าง 3 เศียร หมายถึง สยามเหนือ, สยามกลาง และสยามใต้ พื้นโล่เป็นสีเหลือง

- ห้องล่างด้านขวา เป็นภาพช้างเผือก หมายถึงประเทศราชลาวล้านช้าง (กรุงศรีสัตนาคนหุต) พื้นโล่เป็นสีแดง

- ห้องล่างด้านซ้าย เป็นภาพกริชคดและกริชตรงไขว้กัน หมายถึง หัวเมืองประเทศราชมลายู พื้นโล่เป็นสีชมพู

ส่วนคชสีห์และราชสีห์ประคองฉัตรฉัตร ประกอบด้วย 2 ด้าน คือ

- ด้านขวา เป็นภาพคชสีห์ประคองฉัตร "คชสีห์" หมายถึง ข้าราชการฝ่ายกลาโหม ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายทหาร 

- ด้านซ้าย เป็นภาพราชสีห์ประคองฉัตร "ราชสีห์" หมายถึง ข้าราชการฝ่ายมหาดไทย ซึ่งเป็นใหญ่ทางฝ่ายพลเรือน 

จึงหมายความได้ถึงความมั่นคง ซึ่งทั้งสองฝ่ายนี้มีหน้าที่ป้องกันพระราชอาณาจักรและค้ำจุนพระราชบัลลังก์นั้นเอง

ส่วนขอบโล่ด้านล่างสุด อันล้อมรอบด้วยพระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์ หมายถึง พระพุทธศาสนา มีที่มาจากเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ที่สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5 ซึ่งพระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์ก็นับเป็นส่วนหนึ่งของเครื่องราชอิสริยาภรณ์ชนิดนี้ด้วย ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ กำหนดให้พระราชทานแก่พระบรมวงศานุวงศ์ และข้าราชการที่กระทำคุณงามความดีต่อชาติอย่างใหญ่หลวง โดยเงื่อนไขสำคัญในการพระราชทานนั้นกำหนดไว้อย่างชัดเจนว่า จะพระราชทานให้แก่บุคคลที่เป็นพุทธมามกะเท่านั้น

ส่วนใต้พระมหาสังวาลนพรัตน์รัตนราชวราภรณ์ คือ สายสร้อยจุลจอมเกล้าพร้อมดวงตรา หมายถึงการบำรุงตระกูลวงศ์ให้เจริญ อันเป็นภาษิตของเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้างขึ้น เพื่อเป็นบำเหน็จความชอบแก่ผู้ที่ปฏิบัติราชการด้วยความซื่อสัตย์ต่อแผ่นดิน และพระบรมราชวงศ์ และบุตรทายาทของผู้ปฏิบัติราชการ โดยพระราชทานสืบสกุลลงไปจนสิ้นสายบุตรชายเพื่อเป็นเกียรติแก่วงศ์ตระกูล และเพื่อให้ผู้สืบสกุลกระทำความชอบต่อแผ่นดิน และสามัคคีกันรับใช้ชาติให้เจริญรุ่งเรืองต่อไป

ส่วนล่างสุดของตราแผ่นดิน คือ คาถาภาษาบาลี จารึกบนแพรแถบด้วยอักษรไทย เป็นข้อความว่า "สพฺเพสํ สงฺฆภูตานํ สามคฺคี วุฑฺฒิสาธิกา" แปลว่า "ความพร้อมเพรียงของบุคคลทั้งปวงผู้อยู่เป็นหมวดหมู่กัน ย่อมเป็นเครื่องทำความเจริญให้สำเร็จ" คาถาบทนี้เป็นพระนิพนธ์ของสมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม ซึ่งได้ใช้เป็นข้อเตือนใจประจำโรงเรียนเตรียมทหารในเวลาต่อมาอีกด้วย

องค์พระราชลัญจกรตราแผ่นดินเป็นตรากลม

องค์พระราชลัญจกรตราแผ่นดินนั้นเป็นตรากลม มีอักษรตามขอบพระราชลัญจกรจารึกไว้ว่า "สมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ บดินทรเทพยมหามกุฎ พระจุลจอมเกล้าเจ้ากรุงสยาม"

จนกระทั้งถูกยกเลิกใช้ไปในพ.ศ. 2436 เป็นต้นมา โดยกลับมาใช้ "ตราพระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์" เป็นตราแผ่นดินเต็มรูปแบบแทนตราแผ่นดินเดิมทั้งหมดใน พ.ศ. 2453 โดยสันนิษฐานว่าการเปลี่ยนแปลงตราแผ่นดินน่าจะมีมูลเหตุหลักๆมาจากการสูญเสียประเทศราช ทั้งฝั่งลาว เขมร พม่า (บางส่วน) และมลายูในรัชสมัยของพระองค์ จึงต้องเปลี่ยนแปลงตราเพื่อให้เหมาะกับกาลสมัย

อย่างไรก็ตาม...ตราอาร์มหรือตราแผ่นดิน แบบเก่าในสมัยรัชกาลที่ 5 นั้น ยังคงใช้ในหน่วยงานต่างๆ ที่มีประวัติความเป็นมาที่เกี่ยวข้องกับช่วงระยะดังกล่าวจวบจนปัจจุบัน ไม่ว่าจะเป็น สำนักงานตำรวจแห่งชาติ ซึ่งใช้ตราอาร์มเป็นตราหน้าหมวกซึ่งเริ่มมีการจัดระบบตำรวจอย่างจริงจังในสมัยนั้น หรือกรมป่าไม้  หรือโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า ได้ใช้ตราอาร์มเป็นตราประจำหน่วยงานของตนเอง ด้วยเหตุผลที่ว่าหน่วยงานนั้นก่อตั้งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5 นั่นเอง เป็นต้น

ตราพระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ในปัจจุบัน

การใช้ ตราพระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ นี้ก็ใช้เพื่อประทับกำกับพระปรมาภิไธยพระมหากษัตริย์หรือกำกับนามผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ซึ่งลงนามแทนในพระปรมาภิไธยพระมหากษัตริย์ 

นอกจากนี้ก็ยังใช้เป็นตราประจำสถานที่ราชการต่างๆ ของรัฐบาลไทย ใช้พิมพ์เป็นตราบนหัวหนังสือและเอกสารต่างๆ ของทางราชการ และใช้เป็นตราสำหรับประทับในหนังสือราชการของกรมกองต่าง ๆ

อนึ่ง...บริษัทห้างร้านใดที่จดทะเบียนโดยชอบตามกฎหมายและติดต่อค้าขายกับทางราชสำนัก โดนปรากฏว่ามีฐานะทางการเงินดี เป็นที่เชื่อถือแก่มหาชน ไม่มีหนี้สินรุงรัง นอกจากหนี้สินปกติจากการค้าขาย และจะต้องประกอบการค้าโดยสุจริต อาจได้รับพระบรมราชานุญาตให้ประดับตราพระครุฑพ่าห์เป็นตราตั้งห้างไว้ที่ห้างร้านของตนได้ โดยพระมหากษัตริย์ทรงไว้ในสิทธิที่จะเรียกคืนตราดังกล่าวได้อีกด้วย

อ้างอิงจาก: กรมประชาสัมพันธ์

ในการตามรอยครั้งนี้ เงินโบราณ เชื่อว่าคงได้เติมเต็มความรู้เกี่ยวกับ ตราแผ่นดินไทย และทำให้หลายท่านรู้จักตราแผ่นดินไทยมากขึ้นไม่มากก็น้อย อย่าลืมว่าประวัติศาสตร์ไทยคือรากเง้าของเราในปัจจุบัน จงช่วยกันอนุรักษ์และสานต่อความเป็นไทยนั้นสืบไป เงินโบราณ เป็นแค่เพียงกลุ่มเล็กๆที่หลงใหลในเงินตราไทยในอดีต จึงชอบที่จะแสวงหาความรู้ในเรื่องเงินโบราณทุกยุคสมัยและร่วมแบ่งปันกันเท่าที่จะทำได้ หวังว่าจะเป็นประโยชน์ต่อทุกท่านนะครับ