เงินตราสมัยสุโขทัย (พุทธศตวรรษที่ 19 - 20)

อาณาจักรสุโขทัยก่อตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ.๑๗๘๑ หลังจากที่พ่อขุนผาเมืองและพ่อขุนบางกลางหาวรวมกำลังพลขับไล่ขอมซึ่งมีอำนาจปกครองดินแดนทั่วไปในสุวรรณภูมิได้สำเร็จ ประกาศตนเป็นอิสระ  พ่อขุนบางกลางหาวขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์ปกครองกรุงสุโขทัย มีพระนามว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ 

อาณาจักรสุโขทัยมีอำนาจและพัฒนาบ้านเมืองจนเจริญถึงขีดสุดในรัชสมัยของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช  ( พ.ศ. ๑๘๒๒ – ๑๘๔๒ )  และมีการขยายอาณาเขตลงไปทางตอนใต้จนตลอดแหลมมลายู  รวมทั้งส่งเสริมพระพุทธศาสนา  นำมาซึ่งการพัฒนาศิลปวัฒนธรรม  สถาปัตยกรรมและประติมากรรม  ที่สำคัญ  มีการประดิษฐ์อักษรไทยหรือลายสือไทซึ่งจารึกบนหลักศิลา  สิ่งเหล่านี้ถือเป็นรากฐานแห่งความรุ่งเรืองทางวัฒนธรรมและเป็นเอกลักษณ์ของชนชาติไทยสืบมาจนทุกวันนี้

นอกจากกษัตริย์แห่งอาณาจักรสุโขทัยจะทรงมีความเข้มแข็งและมีความสามารถในด้านการรบแล้ว  ยังทรงเป็นผู้นำในทางการค้า  หลักฐานที่เชื่อได้ว่าสุโขทัยเป็นเมืองศูนย์กลางทางการค้าปรากฎข้อความในหลักศิลาจารึกว่า  " ใครจักใคร่ค้าช้างค้า  ใครจักใคร่ค้าม้าค้า  ใครจักใคร่ค้าเงินค้าทองค้า "  และยังมีการค้นพบเตาเผาเครื่องสังคโลกจำนวนมากที่อำเภอสวรรคโลก  แสดงให้เห็นถึงปริมาณการผลิตเครื่องสังคโลก  ซึ่งเป็นสินค้าออกที่สำคัญของสุโขทัย

การค้าขายในอาณาจักรสุโขทัยพบว่ามีการใช้สื่อกลางการแลกเปลี่ยนรูปแบบต่างๆ ดังปรากฏในจดหมายเหตุจีนเจินละฟุงถู่จี้ของเจ้าต๋ากวาน  ซึ่งเดินทางผ่านอาณาจักรสุโขทัยเพื่อไปเยือนอาณาจักรเขมรประมาณ พ.ศ. ๑๘๓๙ – ๑๘๔๐  ความว่า  " การค้าเล็กน้อยจ่ายกันเป็นข้าวหรือพืชผลอื่นๆ หรือสิ่งของที่มาจากเมืองจีน  ถัดมาก็ใช้ผ้า  ส่วนการค้าใหญ่ๆ ใช้ทองและเงิน "

แต่สื่อกลางการแลกเปลี่ยนที่เป็นเอกลักษณ์ของชาวสุโขทัยคือ  " เงินพดด้วง "  ซึ่งเป็นเงินตราที่ชาวสุโขทัยผลิตขึ้นใช้เอง  ทำด้วยโลหะเงิน  สัณฐานกลม  ปลายขาเงินยาวแหลมและชิดกัน  มีรูขนาดใหญ่ระหว่างขา  มีตราประทับเพื่อแสดงถึงแหล่งผลิต  และรอยบากเพื่อแสดงความบริสุทธิ์ของเนื้อเงิน

เงินพดด้วงในยุคแรกมีรอยบากเล็กและไม่ค่อยเรียบร้อย  แต่ในยุคต่อมา  รอยบากใหญ่และลึกทำได้เรียบร้อยขึ้น  ปลายขาเงินงอพับเข้าหากัน  จนกระทั่งในยุคหลังจึงทำรอยบากเล็กลงที่เรียกเงินชนิดนี้ว่า  " เงินพดด้วง "  สันนิษฐานว่าน่าจะมาจากคำว่า  " ขดด้วง"  เนื่องจากมีลักษณะเหมือนตัวอ่อนของด้วงที่งอขดอยู่ในรังไหม  ภายหลังจึงเพี้ยนเสียงมาเป็นเงิน  " พดด้วง "

การผลิตเงินพดด้วงในสมัยสุโขทัย  ทางราชการเปิดโอกาสให้เจ้าเมืองประเทศราช  ตลอดจนพ่อค้าและประชาชนผลิตขึ้นใช้เองได้  เพื่อความสะดวกและคล่องตัวในการติดต่อค้าขาย  จึงพบเงินพดด้วงที่มีตราประทับแตกต่างกันหลายตรา  โดยอาจเป็นตราของผู้ผลิต  ของเจ้าเมืองหรือของผู้มีอำนาจรับรองเนื้อเงินก็ได้  ตราที่พบบนพดด้วงมีตั้งแต่ ๑ ตรา  ไปจนถึง ๗ ตรา  ตราที่พบส่วนใหญ่ได้แก่  ราชสีห์  ช้าง  หอยสังข์  ธรรมจักร  บัว  กระต่ายและราชวัติ

ยังพบอีกว่าในสมัยสุโขทัยมีการนำโลหะชนิดอื่นซึ่งไม่ใช่โลหะเงิน  เช่น  ดีบุก  ตะกั่ว  สังกะสี มาหลอมให้มีลักษณะคล้ายพดด้วง  แต่มีขนาดใหญ่กว่า  เรียกแตกต่างกัน  เช่น  พดด้วงชิน  เงินคุบ  เงินชุบ  หรือ  เงินคุก  ซึ่งยังเป็นที่ถกเถียงกันว่าเพื่อใช้เป็นน้ำหนักชั่งสิ่งของหรือเป็นเครื่องรางของขลัง

นอกจากพดด้วงซึ่งใช้เป็นเงินหลักแล้ว  ชาวสุโขทัยยังใช้  " เบี้ย "  เป็นเงินปลีกสำหรับแลกเปลี่ยนสินค้าราคาต่ำด้วย  มีอยู่ 8 ชนิด ได้แก่ เบี้ยโพล้ง เบี้ยแก้ เบี้ยหมู เบี้ยจั่น เบี้ยนาง เบี้ยบัว เบี้ยพองลม และเบี้ยตุ้ม ซึ่งเบี้ยจั่นเป็นเบี้ยที่นิยมใช้กันมากที่สุด ดังปรากฏหลักฐานในหลักศิลาจารึกวัดป่ามะม่วง  ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นศิลาจารึกในสมัยพญาลิไท  ได้บันทึกถึงการบำเพ็ญทานว่า  " คิดพระราชทรัพย์ที่พระราชทานคือ  ทองหมื่นหนึ่ง  เงินหมื่นหนึ่ง  เบี้ยสิบล้าน  หมากสองล้าน  จีวร ๔๐๐ " 

หลังจากเรืองอำนาจมาเกือบ ๒๐๐ ปี  อาณาจักรสุโขทัยได้เสื่อมลงเรื่อยๆ  จนกระทั่งถูกผนวกเข้าเป็นเมืองบริวารของกรุงศรีอยุธยาเมื่อ พ.ศ. ๑๙๘๑  ในรัชสมัยของพระมหาธรรมราชาที่ ๔  กษัตริย์องค์สุดท้ายของราชวงศ์พระร่วงแห่งกรุงสุโขทัย